نشست علمی
«امیدآفرینی در خبر از منظر زبان‌شناسی» با حضور دکتر رضا خیرآبادی، عضو
هیئت علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، روز یکشنبه هجده اردیبهشت ماه۱۴۰۱ در
مرکز تحقیقات صداوسیما برگزار شد.
از دیرباز،
انعکاس اخبار منفی و رخدادهایی که بن‌مایه آنها مصائب و وقایع دردناک است در رسانه‌های
مختلف غلبه داشته و در فهرست ارزش‌های خبری
نیز اکثر ارزش‌ها حول انعکاس اخبار منفی شکل گرفته است. با توجه به ظرفیت
امیدآفرینی اخبار رسانه ملی، در این نشست، ویژگی‌های خبر اميدآفرين در سطح تولید و
انتشار بررسی شد.
در ابتدای
جلسه دکتر فاطمه عظیمی فرد، مدیر گروه زبان و رسانه مرکز، گفت: به دلایل متعدد اخبار
منفی بیشتر مورد توجه تولیدکنندگان و مخاطبان خبر است، این درحالی‌است که نتایج پژوهش‌ها
در زمینه اخبار منفی نشان می‌دهد که اخبار منفی مخاطبان را از خبر دور می‌کند. طرح
بحث خبر خوب و یا امیدآفرین با این برداشت که چگونه می‌توان در ارائه اخبار منفی تغییر
ایجاد کرد، در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است و اجرای پژوهش امیدآفرینی
در خبر از منظر زبان‌شناسی که در گروه زبان و رسانه صورت گرفته، در راستای کمک به
ترویج نگاه مثبت و امیدآفرین در خبر رسانه ملی بوده است.
در ادامه
دکتر خیرآبادی گفت: تأکید بر جنبه منفی بودن خبر در رسانه‌های مختلف به رسمي مألوف
تبدیل گردیده و در فرآیند گزینش و دروازه‌بانی خبر، رخدادهای دارای ماهیت منفی، احتمال
گزینش بالاتری داشته و دارند. تبلور چنین نگاهی را می‌توان در فهرست‌های ارائه شده
برای ارزش‌های خبری هم ملاحظه کرد. به‌رغم تمام نظرات متفاوت و گاه متناقضي كه حول
موضوع «ارزش‌هاي خبري» مطرح مي‌گردد، اين مفهوم از دهه 1950 و 1960 ميلادي تا به امروز،
همواره مورد توجه محققان رسانه بوده و نه تنها از جايگاه آن كاسته نشده، بلكه با تقويت
نگرش‌هاي مبتني بر تحليل متن و تحليل انتقادي متن، اهميت و برجستگي آن چندين برابر
گرديده است. امروزه حضور رسانه‌های خبری نوپدید، فعالیت شهروندخبرنگاران در همه سطوح
و پیشرفت‌های فناورانه، باعث بازاندیشی در فهرست این ارزش‌ها گردیده است. با همه این
اوصاف، حتی در فهرست‌های نوین ارائه شده برای ارزش‌های خبری، ارجاع به حوادث و رخدادهای
تلخ و منفی جایگاه خود را حفظ کرده است.
دکتر
خیرآبادی در ادامه افزود: تحلیل گفتمان مثبت که در واکنش به تحلیل گفتمان انتقادی توسط
جیم مارتین و همفکرانش بنیان‌گذاری شد، بر
این باور است که تحلیل‌گران گفتمان (از جمله گفتمان خبری) توجه بیش از حدی به اخبار
و گفتمان‌های منفی دارند و لازم است در تحلیل‌های خود امیدبخشی و مثبت‌نگری را هم مد
نظر داشته باشند. در تحليل گفتمان مثبت نوعي نگاه تكميلي نسبت به جامعه اهميت مي‌يابد
كه طي آن چگونگي تعامل افراد با يكديگر در قالب يك جامعه و نحوه همكاري آنها در جهان
مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در اين رويكرد، به روش‌هايي اشاره مي‌شود كه نشان مي‌دهد
چگونه مي‌توان جريان قدرت را در جامعه توزيع كرد و انتقال داد؛ بدون اين كه انتقال
قدرت الزاماً به درگيري و كشمكش منجر شود. در پژوهش حاضر تلاش شد تا با تحلیل نمونه‌هایی
از خبر رادیو و تلویزیون و مصاحبه با خبرگان به این دو سوال پاسخ داده شود که با توجه
به فضای رسانه‌ای کشور ما، خبر اميدآفرين چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ و با چه شیوه‌هایی می‌توان انعکاس اخبار مثبت و امیدآفرین
در رسانه‌های کشور به‌ویژه رسانه ملی را تقویت کرد؟
این
پژوهشگر در ادامه گفت: پژوهش حاضر به شیوه توصیفی‌تحلیلی و در چهارچوب کلی تحلیل گفتمان
(انتقادی/مثبت) انجام شده است. در ابتدا و به شیوه اسنادی، مفهوم و مشخصات خبر مثبت
(خوب) که به نظر می‌رسد می‌توان از آن به خبر متعهد و امیدآفرین هم تعبیر نمود، از
منابع فارسی و لاتین تبیین شد. همچنین به منظور بررسی شرایط واقعی و ملموس حاکم بر
تولید اخبار در رسانه ملی از این منظر، تحلیل گفتمان پیکره‌ای از داده‌هاي خبري در
يك بازه دو هفته‌اي از اخبار راديو (قاصدک رادیو پیام) و تلويزيون (خبر ۲۱ شبکه
یک) صورت گرفت. در بخش پایانی پژوهش، به منظور بومی‌سازی مفاهیم و ویژگی‌های احصاء
شده، از طریق انجام مصاحبه هدفمند با 16 تن از خبرنگاران و دبیران پرسابقه خبر، به‌ویژه
در سطح رسانه ملی، دیدگاه‌های ایشان در زمینه مفهوم خبر اميدآفرين و متعهد، ویژگی‌های
آن و چگونگی اشاعه آن در سطح رسانه ملی استخراج و جمع‌بندی شد. پیکره مورد بررسی
در خبر ۲۱ شبکه یک نشان داد، ارجاع به نهادهاي موثق با 19 درصد بیشترین راهبردي بوده
كه در تنظیم اخبار مد نظر قرار داشته است. راهبردهاي اعداد و ارقام، توصيف كنشگر،
قطب‌بندي، ارايه مثال و همدلي به لحاظ ميزان كاربرد، در رده‌هاي بعدي قرار داشتند.
در مجموع اخبار بررسی شده 81.5 درصد از اخبار، خبر امیدآفرین و مثبت تلقی شدند که نشان‌دهنده
توجه رسانه ملی به بحث امیدآفرینی؛ به‌ویژه در اخبار اصلی و عناوین نخست خبری اخبار
سراسری است. تمامی اخبار منفی (10 درصد از اخبار بررسی‌شده) مربوط به اخبار خارجی بود
و در بین اخبار داخلی هیچ خبری با لحن آشکارا منفی وجود نداشت. در بيشتر خبرهاي بسته
قاصدک رادیو پیام نیز، به‌ويژه اخبار اقتصادي از اعلام اعداد و ارقام جهت نشان
دادن فضاي مثبت و اميدبخش استفاده شده؛ اما اكثراً اين اعداد و ارقام بدون تحليل و
مقايسه نسبت به دوره‌هاي پيشين و يا ساير بخش‌ها ارائه شده است. جاي اخبار داراي
موضوعيت و محوريت سياسي در اين بسته خبري به طرز چشمگيري خالي بود. استفاده از
واژگان داراي بار مثبت به عنوان موثرترين ابزار زباني براي اميدآفريني محسوس است. خبرهاي
بين‌المللي اصلاً جايي در بين اخبار تحليل شده نداشت و لحن انتخاب شده براي ارائه
اخبار آشكارا متفاوت از بخش خبري قبل و بعد از آن است كه باعث متمايز جلوه كردن
اين بسته خبري از كليت اخبار راديو پيام شده است.
همچنین از منظر صاحبنظرانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند،
رسانه ملی در سطح مدیریت به مفهوم خبر امیدآفرین توجه دارد؛ اما در سطح تولیدی اشاعه
و معرفی بیشتر این مفهوم و مصادیق عینی و ابزارهای زبانی آن نیازمند تبیین و آموزش
است. از نظر ایشان، به‌عنوان یک نمونه، عملکرد رسانه ملی در زمینه پوشش همه‌گیری کرونا
در مجموع عملکردی مثبت و امیدآفرین بوده است که کوشیده تا ضمن اطلاع‌رسانی دقیق به
نقل از مجاری معتبر و رسمی، به ایجاد آرامش در جامعه کمک کند. البته نحوه پوشش اخبار
بین‌المللی این بیماری مورد انتقاد اکثریت کارشناسان مذکور بوده و بازنگری در سیاست‌های
اطلاع‌رسانی اخبار بین‌المللی پیشنهاد می‌شود.
خیرآبادی
برخي ويژگي‌هاي زباني و ساختاري خبر امیدآفرین را به شرح زير برشمرد:
1. خبر اميدآفرين
از نظر زباني داراي تنوع ساختاري است و صرفاً به چند ويژگي فرمي و محتوايي خاص محدود
نمي‌شود.
2. از نظر
آوایی، و لحن بيان به شيوه‌اي پرانرژي و البته متعادل و به دور از اغراق و بزرگ‌نمايي
بيان مي‌شود. به عبارت دیگر، زبان بدن، استفاده از لحن افتان و خیزان و آهنگ کلام
و همچنین بهره‌گیری از زبان نشانه‌ای (گرافیک) امیدآفرین می‌تواند بر تأثیرگذاری خبر
مثبت بیافزاید.
3. از نظر واژگاني، بيشتر از واژگان داراي
بار مثبت استفاده مي‌كند و در گزينش واژگان هم‌معنا، جفت داراي بار مثبت را در اولويت
قرار مي‌دهد.
4.
خبر اميدآفرين
از نظر ساختار نحوي داراي ساختاري همه‌فهم، واضح و به دور از پيچيدگي و ابهام است كه
از زمان آينده و وجه مثبت بيشتر بهره مي‌برد. استفاده از ابزارهاي زباني تأكيدي و برجسته‌سازي بخش‌هاي مثبت و اميدآفرين، مانند استفاده
از قيود تشديد‌كننده و يا مبتداسازي بخش‌هاي
مثبت از جمله ابزارهاي نحوي نيل به اين هدف هستند.
5. به لحاظ كاربردشناختي
و گفتماني، پايبندي به اصول همياري مكالمه‌اي (اصول كيفيت، كميت، ارتباط و شيوه) و
استفاده از ظرفيت‌هايي مانند ساخت اطلاعي جمله (در ابتدا و انتها قرار دادن عناصر مثبت
و قرار دادن نكات منفي در دل آن) و پرهيز از كليشه‌هاي تكراري و خسته‌كننده زباني،
مي‌تواند به تقويت گفتمان مثبت منجر شود.
6. از منظر ارزش‌های
خبری، خبر امیدبخش بر عنصر کلی خبر خوب تأکید دارد و می کوشد در توازن بسته خبری نسبت
اخبار امیدبخش مثبت به اخبار منفی نسبتی متوازن و قابل‌اعتنا باشد.
7. شیوه بیان زبانی حقایق علمی که عمدتاً از زبان
کارشناسان و افراد ممتاز بیان می‌شود، باید عاری از پیچیدگی فنی بوده و اگر متخصصان
از اصطلاحات فنی رشته خود استفاده کردند، لازم است این اصطلاحات به زبان همه‌فهم برای
مخاطبان مجدداً بیان شود. در مورد بیان آمارها و اعداد و ارقام هم باید به گونه‌ای
عمل شود که امکان درک اعداد و مقایسه آمار برای عموم مخاطبان فراهم شود.
بخش
پایانی به پاسخ به پرسش‌های مهمانان اختصاص یافت.